Η σκέψη του μέσου ανθρώπου ταλαντεύεται πάντα ανάμεσα σε δύο αντίθετα άκρα. Τα πράγματα πρέπει να είναι είτε άσπρα, είτε μαύρα λες κι έχουν εξαφανιστεί από το φάσμα του οπτικού μας πεδίου όλες οι ενδιάμεσες αποχρώσεις του γκρι. Όποιος έχει ασχοληθεί έστω και λίγο με την ψυχιατρική γνωρίζει καλά ότι η διπολικότητα μπορεί να οδηγήσει σε επικίνδυνα μονοπάτια. Δυστυχώς όμως όλοι μας (παρ’ ότι δεν είμαστε βέβαια ψυχωτικοί) εκπαιδευόμαστε από μικροί να λειτουργούμε κάνοντας τραμπάλα ανάμεσα σε δυο αντίθετες θέσεις. Αυτός ο τρόπος αντιμετώπισης των καταστάσεων «στεγνώνει» τη ζωή μας. Η πραγματικότητα είναι πολύ πιο πλούσια και πολύ πιο σύνθετη από δύο σκέτα check boxes: Yes – No. Όπως λέει κι ένας φίλος, ποιος ο λόγος να επιμένουμε να ρωτάμε πάντα αν ένα ποτήρι με νερό μέχρι τη μέση είναι μισοάδειο ή μισογεμάτο? Δεν είναι τίποτα από τα δύο. Είναι ακριβώς μισό ποτήρι νερό!Γιατί να υπάρχει όμως αυτή η διπολική μορφή σκέψης στην κοινωνία μας? Θα σας πω μια ιδέα που γυροφέρνει στο μυαλό μου τον τελευταίο καιρό. Νομίζω πως όλα ξεκινούν από ένα συγκεκριμένο ζευγάρι αντιθέτων: το «Καλό» και το «Κακό». Επί αιώνες, τα εκπαιδευτικά συστήματα της Δύσης έχουν έναν ορισμένο προσανατολισμό. Η προτεσταντική ηθική και κοσμοαντίληψη – ας μην το κρύβουμε – έχει καθορίσει την ανατροφή πολλών γενεών. Οι άνθρωποι υπό το βάρος των επιταγών αυτής της ηθικής προσπαθούν απεγνωσμένα να εξοβελίσουν το κακό από μέσα τους. Ταυτόχρονα, η θεώρηση του καλού και του κακού προκαλεί βαθύτατο φόβο, που εύκολα θολώνει συγκινησιακά τη νόηση και την ικανότητα της γνώσης. Ας ρίξουμε όμως μια ματιά και στα συστήματα γνώσεις του υπόλοιπου πλανήτη.
Το Σαντοκάι, ένα από τα βασικότερα κείμενα του Ζεν, αναφέρει:
Φως και Σκότος
Βρίσκονται αντιμέτωπα.
Αλλά το ένα
Εξαρτάται από το άλλο
Όπως το βήμα του δεξιού ποδιού
Από εκείνο του αριστερού
Αυτό σημαίνει ότι στο επίπεδο που βρίσκεται η ανθρωπότητα αυτή τη στιγμή δεν είναι δυνατή η εξάλειψη του κακού. Η παρουσία του φαίνεται να είναι απαραίτητη για την ύπαρξη του καλού. Η Δύση προσελκύεται τόσο πολύ από μια επιφανειακή λογική, ώστε δεν αντιλαμβάνεται ότι ο ευγενής στόχος της αποτυγχάνει, γιατί το κακό δεν μπορεί να ξεριζωθεί. Σύμφωνα με το νόμο της πολικότητας συμπεραίνουμε ότι το καλό και το κακό είναι οι δυο όψεις μιας και μόνης ενότητας κι επομένως εξαρτώνται το ένα από το άλλο. Όποιος εσκεμμένα εκτρέφει το καλό, κάνει ασυνείδητα το ίδιο και για το κακό. Γνωρίζω ότι αυτή η φράση ακούγεται εκ πρώτης όψεως τρομακτική, αλλά ας την αντιμετωπίσουμε.
Ο Νίτσε στην «Αυγή» του, σε ένα χωρίο με τίτλο: οι αρνητές της ηθικότητας, υποστηρίζει ότι οι ηθικές κρίσεις δεν στηρίζονται σε αλήθειες!
Δε χρειάζεται άλλωστε να είναι κανείς σοφός για να αντιληφθεί ότι κάτι που θεωρείται ηθικό και αποδεκτό σε μια κοινωνία, μπορεί να είναι απαράδεκτο σε κάποια άλλη.
Ο Αδάμ –θυμηθείτε– πριν φάει από το δένδρο της γνώσης δεν μπορούσε να ξεχωρίσει το καλό από το κακό. Ο πρώτος μακάριος άνθρωπος δεν είχε μπει τον κόσμο των αντιθέτων. Ζούσε σε άλλο επίπεδο, όπου καλό και κακό δεν είχαν νόημα.
Επιτρέψτε μου να χρησιμοποιήσω ένα πεζό παράδειγμα: εάν δώσουμε ένα κουτί σπίρτα σε ένα παιδί ποτέ δεν θα μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι δεν θα συμβεί κάποιο ατύχημα. Ακόμη κι αν προσπαθήσουμε να του επιβάλουμε μια σκληρή απαγόρευση δεν θα είμαστε ήσυχοι. Το παιδί ωθούμενο από μια πανίσχυρη φυσική περιέργεια και έχοντας άγνοια των κινδύνων είναι πιθανόν να βάλει φωτιά. Δεν συνειδητοποιεί ότι αυτό είναι «κακό». Κατά συνέπεια δεν μπορούμε και να κατηγορήσουμε το παιδί για κακία. Ωστόσο το κακό έχει λάβει χώρα. Εάν αντίθετα δώσουμε τα ίδια σπίρτα σε έναν ενήλικα δεν χρειάζεται καν να τον προειδοποιήσουμε. Αυτός ξέρει από μόνος του την ουσία των σπίρτων, την αξία τους, τη λειτουργία τους και την προσοχή που απαιτείται κατά τη χρήση τους.
Για το παιδί λοιπόν υπάρχει σωστό και λάθος (όσον αφορά στα σπίρτα πάντα). Εάν κάνει ότι του λέμε είναι καλό παιδί, εάν μας παρακούσει είναι κακό. Για τον ενήλικα όμως που στέκεται σε ένα άλλο επίπεδο (ο προπτωτικός Αδάμ για το παράδειγμά μας) δεν έχει καν νόημα η χρήση των λέξεων καλό και κακό σε σχέση με ένα κουτί σπίρτα.
Περαιτέρω, εάν παρατηρήσουμε τον εαυτό μας με περισσό θάρρος και κοφτερή ματιά, θα αντιληφθούμε ότι όταν κάνουμε μια καλή πράξη δεν είναι απαραίτητα καλό και το κίνητρό μας. Μπορεί για παράδειγμα, να βοηθήσω έναν συνάνθρωπό μου που έχει ανάγκη, αλλά σε ασυνείδητο επίπεδο αυτό να το έκανα επειδή θέλω να είμαι αποδεκτός, αγαπητός και να με θαυμάζουν. Το καλό και το κακό είναι τόσο μπλεγμένα μέσα στον άνθρωπο που δεν είναι εύκολο να τα αναγνωρίσουμε.
Στην Αποκάλυψη του Ιωάννη, ο Ιησούς εκφωνεί τη μυστηριώδη ρήση: «Να είστε είτε καλοί είτε κακοί. Τους χλιαρούς θα τους ξεράσω από το στόμα μου». Η φράση αυτή γίνεται ίσως πιο κατανοητή υπό το πρίσμα των όσων συζητούμε εδώ. Γιατί ο Ιησούς γνώριζε ότι στο παρόν επίπεδο ο άνθρωπος δεν είναι σε θέση να ξεχωρίσει το καλό από το κακό. Αυτό που μας ζητά να αποφύγουμε είναι τη χλιαρότητα, δηλαδή τη μη εμπλοκή, την αδιαφορία! Οι αρχαίοι Έλληνες αποκαλούσαν με περιφρόνηση «ιδιώτη» (πρβ, idiot), αυτόν που έβγαζε την ουρά του απ’ έξω και δεν ελάμβανε μέρος στα κοινά! Η ουσία του ανθρωπίνου όντος είναι οι διαρκείς επιλογές. Πρέπει να επιλέγουμε διαρκώς. Να μην μένουμε αμέτοχοι μπροστά στα διλλήματα που μας φέρνει η ζωή. Και μάλιστα πρέπει την ώρα της επιλογής μας να έχουμε συναίσθηση τόσο του καλού όσο και του κακού που εμπεριέχει η απόφασή μας.
Η μελέτη και η παρατήρηση των φαινομένων είναι πιστεύω το πρώτο βήμα της κατανόησης. «Κοιτάζω» είναι η μεγάλη μαγική λέξη στην πορεία της αυτογνωσίας. Ο Σωκράτης με την επιταγή του «Γνώθι Σ’ αυτόν» ήταν σοφότερος ημών. Η παρατήρηση μετατρέπει την ποιότητα του αντικειμένου που κοιτάζουμε, γιατί εισάγει φως, δηλαδή συνείδηση, στο σκοτάδι. Αυτό που έχει σημασία σε τελική ανάλυση δεν είναι το Τί κάνουμε, αλλά το Πώς το κάνουμε! Δρούμε συνειδητά ή απλά παρασυρόμαστε από το κύμα? Είναι προτιμότερο να επιλέξω συνειδητά το κακό, παρά να κάνω ασυνείδητα το καλό. Ας πάψουμε επιτέλους να φοβόμαστε το συγκρουσιακό χαρακτήρα της ύπαρξής μας. Παρακαλώ μην με παρανοήσετε. Δεν προτείνω την ανηθικότητα! Δεν δίνω άλλοθι για τις κατεργαριές μας! Προτείνω όμως να αφήσουμε στην άκρη την συνεχή κριτική. Προτείνω να ξεκολλήσουμε από τη διελκυστίνδα ανάμεσα στο μαύρο και στο άσπρο και να παρατηρήσουμε με θάρρος τον εαυτό μας και τις πράξεις μας. Μόνο όταν θα καταστούμε συνειδητοί θα έχει πραγματική αξία η επιλογή του καλού.
Νίκος Σπανός
